Michał Oczapowski – nowy rozdział nauk rolniczych w Polsce
„…Ze wszystkich pomocy w naukach bez
wątpienia najpotrzebniejsze są książki..”
Michał Oczapowski
Upływa właśnie 150 lat od śmierci Michała Oczapowskiego, powszechnie uznanego za prekursora rozwoju nowoczesnego rolnictwa na ziemiach polskich. Za jego sprawą praktyczna wiedza rolnicza zaczęła stopniowo przekształcać się w naukę.
Michał Oczapowski urodził się 11 maja 1788r. we wsi Pociejki, w powiecie słuckim, wchodzącej w skład dóbr radziwiłłowskich. Jego ojcem był, pochodzący prawdopodobnie z drobnej szlachty, proboszcz obrządku grecko-katolickiego. Częścią jego uposażenia jako proboszcza były 4 włóki bardzo urodzajnej ziemi, którą z zamiłowaniem uprawiał. Zamiłowanie to przekazał synowi, którego marzeniem od najmłodszych lat był zawód rolnika. Dochody z bogatej parafii pozwoliły proboszczowi na sfinansowanie wyższego wykształcenia swoich synów.
Michał Oczapowski średnią szkołę skończył w Słucku. W tym czasie udzielał korepetycji uczniom z rodzin ziemiańskich, między innymi synom barona Roenne ze Żmudzi. Przyjaźń, którą zawarł z nimi miała wpływ na późniejsze jego losy.
Po ukończeniu szkoły średniej wstąpił na Uniwersytet Wileński na Wydział Nauk Fizyko-Matematycznych. Uczył się u wielu wybitnych naukowców, takich jak Jędrzej Śniadecki, Stanisław Jundził, Ludwik Bojanus. Studia te ukończył po 6 latach uzyskując stopień doktora filozofii.
W 1812 r. jego dawny uczeń, Antoni Roenne, który w międzyczasie odziedziczył majątek po zmarłym ojcu powierzył mu zarząd swoich dóbr. Funkcję tę Oczapowski pełnił przez 8 lat. Umiejętności, jakie wyniósł ze studiów i lektury zagranicznych prac poświęconych rolnictwu (opanował język niemiecki, angielski i francuski) pozwoliły mu znacznie zwiększyć dochodowość powierzonych mu dóbr. Znajomość zagranicznych osiągnięć łączył z umiejętnością oceny ich pod kątem przydatności do krajowych warunków.
Szczególnie silny wpływ na Oczapowskiego wywarły prace Albrechta Thaera. Stał się gorącym zwolennikiem jego teorii humusowej. Zainspirowany literaturą zagraniczną, w oparciu o własne doświadczenia ogłosił drukiem „Zasady chemii rolnej” (1818), a następnie „Zasady agronomii” (1819). Był to pierwszy – i do 1891 r. jedyny – polski podręcznik gleboznawstwa. Niewiele osób wie, że właśnie Oczapowski jest autorem funkcjonującego do dziś terminu „próchnica”.
Oczapowski był też zwolennikiem innego poglądu Thaera, który sformułował następująco: „…nie jest i nie powinno być zamiarem gospodarza… wydobycie największej masy roślin w pewnym danym miejscu lub hodowanie największych i najpiękniejszych zwierząt, ale raczej usiłowanie, jakim sposobem z kapitału w uprawę roślin i hodowlę bydląt włożonego najlepiej korzystać, to jest największy z niego procent ciągnąć można…”. Uważał za konieczne stosowanie matematyki w nauce rolnictwa.
Zarządzając dobrami barona Roenne przeprowadził oczynszowanie chłopów. Zdecydowanie wypowiadał się za wyższością pracy najemnej nad pańszczyźnianą. Poglądy swoje wyłożył w artykule wydrukowanym w 1818 r. w Dzienniku Wileńskim.
W tym okresie życia prowadził ożywione życie towarzyskie. Zaprzyjaźnił się z Joachimem Lelewelem i Ignacym Onacewiczem, nawiązywał kontakty z filomatami, filaretami i promienistymi. W tym też czasie ożenił się. Nazwisko jego żony nie jest niestety znane. Małżeństwo nie trwało długo. Wkrótce nastąpiła separacja, a potem rozwód. Drugą jego żoną była Michalina Stubielewiczówna, córka profesora wykładającego fizykę na Uniwersytecie Wileńskim.
W 1819 r., przy poparciu księcia Adama Czartoryskiego i dzięki pomocy finansowej barona Roenne, wyjechał na studia rolnicze za granicą. W Królestwie Polskim zwiedził Łomną Antoniego Trębickiego i Instytut Agronomiczny w Marymoncie, a pod Poznaniem – owczarnię Hipolita Treskowa. Następnie w Niemczech odwiedził Uniwersytet Berliński, po czym rok spędził w Akademii Rolniczej w Moglinie u Thaera. Po zwiedzeniu szeregu wzorowych gospodarstw i ośrodków naukowych w Niemczech, udał się do Holandii, Francji i Anglii.
W czasie podróży dowiedział się, że dzięki poparciu Czartoryskiego został wybrany na profesora Uniwersytetu Wileńskiego. Objął katedrę Gospodarstwa Wiejskiego. Wykłady prowadził tam przez 10 lat. Usilnie starał się o założenie szkolnego gospodarstwa rolniczego, koniecznego, jak twierdził, do demonstrowania praktycznego zastosowania teorii naukowych. W majątkach uniwersyteckich przeprowadzał różne doświadczenia prezentując korzyści z uprawy dobrych odmian zbóż i ziemniaków.
W okresie pracy w Wilnie napisał podręcznik dla szkół powiatowych z zakresu rolnictwa (1825). Ogłosił też rozprawę na temat klasyfikacji gruntów oraz przetłumaczył „Początki gospodarstwa wiejskiego” J. Burgera (1832). Wydał również dwutomowe dzieło „Rzut oka na teraźniejszy stan gospodarstw w klimacie północnym” (1830). Wyraźnie wskazywał w nim powiązanie wytwarzania płodów z ich zbytem. Zachęcał do przestawiania produkcji z żyta, za które uzyskiwano niskie ceny, na inne, bardziej opłacalne rośliny. Propagował system płodozmianowy. W II tomie przedstawił zasady szczegółowej uprawy roślin – dotychczas rolnicy mogli korzystać w tym zakresie jedynie z tłumaczenia książki Hermana z Nidbergu, której pierwsze wydanie ukazało się w 1662 r.
Po powstaniu listopadowym Uniwersytet Wileński został zamknięty, a Oczapowskiego przeniesiono na emeryturę.
Jego doświadczenie i ogromna wiedza zostały jednak docenione i w 1833 r. powierzono mu zarząd dóbr Instytutu Agronomicznego w Marymoncie. Początkowo kierował pracami związanymi z jego reorganizacją. Zasady, które przy tym stosował wyłożył w opracowaniu „O nauce gospodarstwa wiejskiego w ogólności” (1834). Placówkę pedagogiczną połączono wtedy z naukowo-badawczą i doświadczalną. Finansowaniem uczelni zajęły się władze państwowe. Zwiększono grono wykładowców rekrutujących się z wybitnych specjalistów. Oczapowskiemu powierzono funkcję dyrektora Instytutu. Wykładał przedmioty związane z produkcją roślinną i ilustrował je przykładami praktycznymi na zajęciach prowadzonych w polu i ogrodzie.
Dzięki staraniu Oczapowskiego w dobrach należących do Instytutu powstało wzorcowe gospodarstwo rolne, pole doświadczalne, pokazowe parcele leśne, ogród botaniczno-rolniczy, gabinet modeli i narzędzi rolniczych, gabinet przyrodniczy, laboratorium chemiczne, techniczne i biblioteka.
W 1840 r. Instytut Agronomiczny zmienił nazwę na Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa. Oczapowski kierował nim do 1853 r. Dzięki niemu i jego współpracownikom w kraju powstało przekonanie o konieczności kształcenia się w zawodzie rolnika i leśnika. Rolnictwo i leśnictwo zyskało status nauki. Ożywiono piśmiennictwo fachowe, z którego zaczęli korzystać praktycy.
W latach pracy w Instytucie Oczapowski przygotował dwunastotomowe dzieło „Gospodarstwo wiejskie”. Było to kompendium współczesnej wiedzy z zakresu nauk rolniczych. Ostatnie dwa tomy wydano już po śmierci autora.
Oczapowski zmarł 9 stycznia 1854 r. Pochowany został na cmentarzu parafialnym w Wawrzyszewie koło Marymontu.
Wanda Mierzecka
© Centralna Biblioteka Rolnicza, Warszawa 2004
Dzieła Michała Oczapowskiego dostępne w wersji elektronicznej: polona.pl
